Değerli kardeşimiz,

Mızraklı İlmihal’i, Osmanlı ilmihal geleneğinin ilk örnekleri arasında yer alan anonim bir eserdir.Miftâhu’l-Cenne olarak da bilinen ve Osmanlılarda “ilmihal” adının kullanıldığı ilk eser olan “Mızraklı İlmihal”in müellifi ve hangi tarihte yazıldığı kesin bir biçimde tesbit edilememiştir. Adındaki “mızraklı” kelimesinin kaynağı hakkında kesin bilgi bulunmamakla birlikte bu adlandırma, kitabın genellikle kapağında ya da ilk sayfalarında yer alan sancak ve mızrak şekilleriyle ilgili olabileceği gibi eserin belirlenebilen tek yazma nüshasında(1) görülen “Mızraklı Efendi” ifadesiyle de(2) bağlantılı olabilir.

Kitapta zikredilen kaynaklar dikkate alındığında Mızraklı İlmihal‘in, XVI. yüzyıldan sonra yazıldığı ortaya çıkmaktadır. Eserin yazma nüshaları arasındaki muhteva farklılıkları değişik tarihlerdeki matbu nüshalarında da görülmektedir. Bu farklılıklar belirli dönemlerde kitaba ilavelerin yapıldığını düşündürmektedir.

Yazma nüshaya göre kitapta abdest, gusül, teyemmüm, namaz, oruç, hac, peygamberlerin sıfatları, imanla ilgili hususlar, meleklere ve kitaplara iman, Allah’ın sıfatları, elli dört farz, ahkâm-ı şer’iyye, küfür ve şirk konularına yer verilmiştir. Eserin pek çok baskısının kenarında namaz, dua ve ahlaka dair küçük risaleler bulunmaktadır.

Hacimlerine göre yapılan tasnifte muhtasar ilmihaller grubunda yer alan Mızraklı İlmihal’in, akaid, ibadet ve ahlaka dair konuların belirli bir sistematiğe göre düzenlenmediği görülmektedir. Mesela, kitabın başında namaz hakkında kısa bilgiler verildikten sonra oruçla ilgili hükümlere geçilmiş, gusül, teyemmüm ve abdestin ardından tekrar namazın farzları, vacipleri, âdabı vb. konulara temas edilmiş, inanç ve ahlak konuları ele alınmıştır. Eserde özellikle namaz hakkında ayrıntılı hükümlere yer verilirken zekât, hac ve kurban bahisleri üzerinde kısaca durulmuştur. İnanç, ibadet ve ahlak konularının bir bütün hâlinde sunulmaya çalışıldığı kitapta özendirici bir üslup kullanılarak fıkhî hükümlerin yanında amellerin faziletlerine de değinilmiştir. Ancak bu konuda zaman zaman doğruluğu sabit olmayan bilgilere de rastlanmaktadır.(3)

Mızraklı İlmihal‘de Hanefî fıkıh kitaplarından İbn Nüceym’in el-Eşbâh ve’n-nezâ’ir, Halebî’nin Mülteka’l-ebhur, Ebû Bekir el-Haddâd’ın es-Sirâcü’l-vehhâc adlı eserlerinin yanı sıra Ebüssuûd Efendi’nin fetvalarına ve Birgivî’nin Türkçe bir ilmihal kitabı olan Vasiyetname’sine de atıfta bulunulmuştur. Eserde genellikle Hanefî mezhebinde tercih edilen görüşler bir araya getirilmiş, ihtilaflı meselelere yer verilmemiştir. Bununla birlikte bazı konularda mezhep içindeki farklı görüşler de aktarılmıştır.

Sade bir dilin ve kısa cümleli basit anlatım tekniğinin kullanıldığı Mızraklı İlmihal,Osmanlı toplumunda en çok okunan ve ezberlenen eserler arasında yer almıştır. Sıbyan mekteplerinde din bilgisine başlangıç kitabı olarak, ayrıca camilerde, köy odalarında ve evlerde yaygın biçimde okunması sebebiyle halkın din anlayışını etkilemiştir. Bu yüzden modernleşme döneminde adı zikredilerek sıkça eleştirilmiştir. Eser ilki İstanbul’da 1258 (1842) yılında olmak üzere pek çok defa basılmıştır.(4) Mızraklı İlmihal adı ve Latin harfleri ile yayımlanan kitapların önemli bir kısmı, metne bağlı kalmaya özen göstermemiş, bir kısmı ise eserin yalnız adını kullanmıştır.

Dipnotlar:

1. Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 1164.
2. Hatice Kelpetin Arpaguş, Osmanlı Halkının Geleneksel İslam Anlayışı ve Kaynakları, İstanbul 2001, s. 38-39.
3. Meselâ bk Mızraklı İlmihal, İstanbul 1306, s. 35, 39.
4. Özeğe, Katalog, III, 1140.

Kaynak: TDV. İslam Ansiklopedisi, Mızraklı İlmihal md.

Selam ve dua ile…
Sorularla İslamiyet